Vật vã dưới chân thủy điện
Xả lũ gây ngập trên diện rộng; sống dưới chân nhà máy thủy điện nhưng vẫn phải thắp đèn dầu; hạ tầng tại các khu tái định cư xuống cấp nghiêm trọng buộc phải rời đi, về lại quê cũ mưu sinh… là những hệ lụy nhãn tiền đang xảy ra trước mắt, tồn tại hàng chục năm nay ở Nghệ An, địa phương được ví là “thủ phủ” của các nhà máy thủy điện.
Nạn nhân triền miên của mùa xả lũ
Đêm 28 rạng sáng ngày 29-9-2022, hàng vạn người dân sinh sống hai bên khu vực hạ lưu sông Giăng và sông Lam, thuộc các xã Thanh Hòa, Thanh Mỹ, Thanh Hương, Thanh Đồng, Thanh Đức… huyện Thanh Chương (Nghệ An), đang yên giấc nồng bỗng bị đánh thức bởi tiếng nước vỗ ì oạp bên mạn giường. Sự hỗn loạn bùng lên, khi tất cả cùng nháo nhào, hốt hoảng nhận ra, nước lũ đang dâng lên, chực chờ nhấn chìm tất cả.
Một cuộc chạy lũ, cứu đồ đạc, vật nuôi diễn ra thần tốc, người dân cùng cơ quan chức năng nhiều địa phương ở huyện Thanh Chương đã thức trắng đêm để trực lũ, kê đồ đạc trong nhà, sơ tán người, di chuyển tài sản. Nhưng “nhất thủy nhì hỏa”, dù tiếng trống, tiếng kẻng báo động liên hồi vang lên suốt cả ngày hôm sau, vẫn có hàng trăm hộ gia đình, trang trại, vật nuôi đã nhanh chóng chìm trong biển nước đục ngầu.
Thanh Chương chỉ là một trong nhiều địa phương cấp huyện trên địa bàn tỉnh Nghệ An đang bị ngập lụt cục bộ, một phần do ảnh hưởng từ cơn bão Noru gây mưa lớn trên địa bàn. Nhưng cùng thời điểm này, các nhà máy thủy điện ở thượng nguồn sông Lam đồng loạt xả lũ đã góp thêm tình trạng lũ, lụt và ngập úng cục bộ. Theo đó, từ ngày 24-9 đến nay, liên tục các nhà máy thủy điện Chi Khê (Con Cuông), thủy điện bản Ang, Khe Bố (Tương Dương), sông Quang (Quế Phong), Châu Thắng (Quỳ Châu)… đồng loạt xả lũ, với lưu lượng từ 200m3/s đến 1600 m3/s, đã khiến cho vùng hạ du gồm các huyện Đô Lương, Thanh Chương, Nam Đàn và Hưng Nguyên, Quỳnh Lưu và thị xã Hoàng Mai ngập sâu trong biển nước.
Theo đánh giá của các chuyên gia, đợt lũ lụt lịch sử này có tác động không nhỏ. Tính đến ngày 30-9, trên địa bàn tỉnh Nghệ An xảy ra 3 vụ nước lũ cuốn khiến 4 người chết và mất tích, hàng nghìn ngôi nhà bị ngập sâu trong biển nước, hàng chục nghìn con gia súc, gia cầm bị cuốn trôi. Cùng với đó, nước dâng cao làm 2 đê ngăn nước tại huyện Hưng Nguyên và Quỳnh Lưu bị vỡ. Hiện tại, chính quyền các cấp và nhân dân trên địa bàn đang căng mình vật lộn với lũ dữ để cứu tài sản, mong giữ lại qua cơn đại hồng thủy mà theo người dân bản địa, đại nạn này do thiên tai thì ít mà “nhân tai” gây ra thì nhiều.
Đây không phải lần đầu, người dân sinh sống dọc hai bên bờ Lam giang và vùng hạ du xứ Nghệ, gồng mình chống đỡ mỗi khi mùa mưa lũ đến. Mưa lớn, thủy điện thông báo xả lũ là người dân lại lập bập khiêng đồ đạc, tài sản chạy lũ. Trước đó, vào tháng 8-2018, khi nước lũ từ Lào đổ về quá nhanh, Nhà máy thủy điện Bản Vẽ xả lũ khiến một số vùng hạ du thủy điện ngập sâu. Trong bối cảnh đó, một số đối tượng tung tin lên mạng xã hội vỡ đập thủy điện bản Vẽ, khiến người dân vùng hạ du, thuộc các xã Xá Lượng, thị trấn Hòa Bình của huyện Tương Dương đã nháo nhào bỏ cả nhà cửa, tài sản chạy lên núi lánh nạn. Nhiều trường học, công sở cũng hoảng hốt đưa học sinh, cán bộ công chức chạy lên đồi cao.
Trước đó, vào tháng 7-2019, tại kỳ họp thứ 9 HĐND tỉnh Nghệ An khóa XVII, Chủ tịch UBND huyện Kỳ Sơn Nguyễn Thanh Hoàng đã làm “nóng” hội trường khi cho cung cấp thông tin, trên địa bàn có 2 dự án thủy điện “quy hoạch treo” gần 10 năm nay, ảnh hưởng nghiêm trọng đến cuộc sống của người dân, dù địa phương đã nhiều lần kiến nghị dừng nhưng Bộ Công Thương vẫn không đồng ý. Ngoài ra, đợt mưa bão năm 2018, khi Thủy điện Bản Vẽ tích nước khiến mực nước dâng ngập hàng chục nhà dân ở xã Mỹ Lý. Sau đó, thủy điện lại bất ngờ xả lũ mạnh khiến 19 nhà dân bị trôi tuột xuống lòng hồ. Sự việc xảy ra, chính quyền nhiều lần đề nghị nhưng nhà máy thủy điện không chịu bồi thường. Hay như tháng 5-2019, Thủy điện Nậm Nơn bất ngờ xả lũ nhưng không phát đi thông báo, khiến anh Vi Văn May, một người dân bản địa đang đánh cá phía dưới vùng hạ du bị lật thuyền, mất mạng. Phía nhà máy đã nhận trách nhiệm và bồi thường.
Nơm nớp lo âu
Cách đây 13 năm về trước, vào năm 2009, hàng trăm hộ dân ở xã biên giới sinh sống trong vùng lõi Vườn quốc gia Pù Mát, sát với biên giới Việt Lào thuộc các bản Diềm, Khe Nà và bản Bu, xã Châu Khê, huyện Con Cuông (Nghệ An) hết sức vui mừng khi Công ty CP Đầu tư và Phát triển điện MECO tiến hành chặn dòng suối Choang, khởi công dự án thủy điện Suối Choang. Bà con vui mừng vì khi công trình đưa vào hoạt động, sẽ thoát được cảnh đèn dầu leo lét bám riết họ hàng trăm năm qua.
Thế nhưng, đã hơn 1 thập kỷ trôi qua, dự án vẫn đang là một công trình ngổn ngang, thậm chí từ nhiều năm nay công trường im lìm, không còn dấu hiệu của sự hoạt động. Cũng chừng ấy năm dự án tiến hành xây dựng, người dân trong vùng đã phải khổ sở chịu đựng nhiều hệ lụy, từ hư hỏng đường sá đến sạt lở đất phải di dời hàng chục hộ dân. Thậm chí, 3 năm nay, khi thấy công trình không khả thi, ngành điện lực đã tiến hành bạt núi, dựng cột, kéo đường dây điện vào cho bà con. Niềm hi vọng vừa nhen lên, khi đang tiến hành dở dang thì chủ đầu tư nhà máy thủy điện lại xin thi công trở lại, khiến việc thi công tuyến đường điện vào các bản nói trên phải dừng lại.
Cũng trên địa bàn huyện Con Cuông, dự án nhà máy thủy điện Chi Khê hòa lưới điện quốc gia từ năm 2016, song từ nhiều năm nay, năm nào tiếp xúc cử tri, người dân cũng có ý kiến liên quan. Hàng chục hộ dân là đồng bào dân tộc thiểu số, bị thu hồi đất, di dời nhưng đến nay vẫn chưa hoàn tất công tác đền bù. Cùng với đó, quá trình tích nước, dự án này ngoài việc gây ngập úng còn xảy ra tình trạng ô nhiễm nguồn nước. Nhiều năm qua, nguồn nước sinh hoạt phục vụ cho các hộ dân khu vực lân cận thường xuyên bị vẩn đục, ô nhiễm khiến cho người dân vô cùng bức xúc. Tương tự, nhà máy thủy điện Hủa Na trên địa bàn huyện Quế Phong đã đưa vào vận hành hàng chục năm nay, song cũng chừng ấy thời gian, hàng chục hộ dân vẫn mòn mỏi kêu cứu khi nhiều vấn đề liên quan đến quyền lợi chưa được giải quyết dứt điểm như giao đất sản xuất, đền bù thiệt hại, nhiều khu tái định cư đã xuống cấp, hư hỏng nghiêm trọng sau thời gian ngắn đưa vào sử dụng…. Đây cũng là thực trạng chung tại các dự án thủy điện khác như Khe Bố, Bản Vẽ, Nậm Nơn cùng nằm trên thượng nguồn sông Lam.
Số liệu thống kê cho thấy, tính đến thời điểm này, Nghệ An có 13 nhà máy thủy điện đã đi vào hoạt động, trong đó 3 nhà máy vận hành trên lưu vực sông Lam là Bản Vẽ, Khe Bố và Chi Khê; Thủy điện Hủa Na vận hành tại thượng nguồn sông Chu; 4 nhà máy thủy điện cột nước thấp là Nậm Mô, Bản Ang, Nậm Nơn, Châu Thắng và 5 nhà máy thủy điện cột nước cao gồm thủy điện Nậm Cắn 2, Bản Cánh, Bản Cốc, Sao Va và Nậm Pông. Các nhà máy này hồ chứa đều không có dung tích phòng lũ, và việc triển khai xây dựng nhiều dự án thủy điện trên lưu vực sông Lam đã làm biến đổi lớn đến dòng chảy, nước rút chậm hơn vào mùa lũ, thời gian ngập lụt lại kéo dài hơn.
Trước những ẩn họa khôn lường từ các dự án thủy điện trên địa bàn, từ cuối năm 2018, UBND tỉnh Nghệ An đã loại bỏ 15/47 dự án thủy điện với tổng công suất 46,15 MW ra khỏi quy hoạch, đồng thời tỉnh Nghệ An cũng đã quyết định sẽ dừng cấp phép các dự án thủy điện vô thời hạn. Các dự án đang được triển khai xây dựng nhà máy thủy điện đã lấy đi 5.687 ha đất rừng, 1.733,3 ha đất sản xuất nông nghiệp và hơn 1 nghìn ha đất khác. Hàng nghìn hộ dân buộc phải di dời đến nơi ở mới để nhường chỗ cho thủy điện, hiện đang sống lay lắt tại các khu tái định cư “ba không”, nhiều hộ đã rời nơi ở mới quay về chốn cũ, chấp nhận mưu sinh trong lòng hồ, bên những ngôi nhà cũ đã hư hỏng, ngập nước. Qua kiểm tra 11 nhà máy thủy điện đã đi vào hoạt động, ngành Công thương Nghệ An phát hiện hàng loạt bất cập, tồn tại và vi phạm. Đến nay, mặc dù được ví là “thủ phủ” của thủy điện, song toàn tỉnh Nghệ An vẫn còn 116 thôn, bản và đảo Mắt chưa có điện lưới quốc gia.